U ünlüsü art mı ön mü? — Dilbilimsel Bir İnceleme
Türkçede ünlü harflerin sınıflandırılması; ses tellerimizin, dilin ve dudakların konumuna göre yapılır. Bu sınıflandırmada en çok tartışılan konulardan biri, harf olarak U’nun “art (kalın / arka)” mı yoksa “ön (ince / ön damak)” ünlüsü mü olduğudur. Bu yazıda, konunun tarihsel arka planı ile günümüzdeki akademik anlayış ışığında bu soruya yanıt aranacaktır.
“Art / Ön” Ünlü Ayrımı Nedir?
Türk dil bilgisinde ünlüler, sesin oluştuğu yere göre iki ana gruba ayrılır: dilin arka kısmında boğumlananlara art (arka / kalın) ünlüler, dilin ön kısmında boğumlananlara ön (ince / ön damak) ünlüler. :contentReference[oaicite:0]{index=0}
Bu çerçevede geleneksel olarak art ünlüler /a, ı, o, u/; ön ünlüler /e, i, ö, ü/ olarak kabul edilir. :contentReference[oaicite:1]{index=1}
U — Nereye Ait?
Yaygın kabul, U ünlüsünün art (arka / kalın) ünlüler grubunda yer aldığı yönündedir. Çünkü /u/ sesi telaffuz edilirken dil arkaya çekilir, ağız boşluğunun arka kısmı aktif hâle gelir. Bu nedenle U, art damak ünlülerinden sayılır. :contentReference[oaicite:2]{index=2}
Farklı kaynaklar, “kalın–ince” terimi yerine “art–ön” terimini kullanmayı önerir; bu da sesin oluşum yerini doğru tanımlamaya imkân verir. :contentReference[oaicite:3]{index=3} Dolayısıyla dilbilimsel açıdan U, bir art ünlüdür.
Neden Bazıları “Ön” Der?
Kalın–İnce Etiketiyle Kafa Karışıklığı
Okullarda, yazı dili ve günlük dil eğitimlerinde “kalın” ve “ince” ünlüler ifadesi sıklıkla kullanılır. Bu kullanım geleneksel olsa da, “kalın = arka, ince = ön” biçimindeki eşleştirme her zaman tam olarak fonetik temelli değildir; daha çok ezber temellidir. Bu yüzden bazı bireyler U’yu “ince değil kalın ama ön sayılabilir mi?” gibi tartışmalarla değerlendirebilir.
Sözcüklerde Uyumu Bozan Durumlar
Ayrıca yabancı kökenli kelimeler, birleşik sözcükler veya özel adlar gibi durumlarda ünlü uyumu kuralı (yani “tüm hecelerde art” ya da “tüm hecelerde ön” olması) bozulabilir. Bu da eğitici kitaplarda ya da halk arasında “belki U ön olabilir” algısı yaratabilir. Ancak bu, U’nun ses bilgisindeki konumunu değiştirmez. :contentReference[oaicite:4]{index=4}
Ünlü Uyumu ve U’nun Rolü
Türkçede ünlü uyumu, özellikle eklerin ünlü uyumuna göre şekillenmesini sağlar. Bu uyumda, kelimenin son ünlüsünün ön / art oluşuna göre eklerdeki ünlüler belirlenir — örneğin çoğul eki: -ler (ön), -lar (art). :contentReference[oaicite:5]{index=5}
Bu bağlamda eğer U art ünlüler grubunda değilmiş gibi düşünülseydi, pek çok ek uyumu kuralı çökerdi — ki dil pratiğinde bu kural bütünlük içinde işler. Bu da U’nun art ünlü olarak kabul edilmesini hem kuramsal hem de pratik açıdan zorunlu kılar.
Akademik Bakış: “Art / Ön” Sınıflandırması
Modern fonetik ve dilbilim alanında yapılan sınıflandırmalarda, sesin çıkış noktası (yani dilin konumu, ağız boşluğunun hangi kısmının aktif olduğu) esas alınır. Bu şekilde bakıldığında, /u/ sesi hiçbir zaman ön damakta değil, arka damakta oluşturulur — bu da onu art ünlü yapar. :contentReference[oaicite:6]{index=6}
Ek olarak, bu sınıflandırma sadece anakökenli Türkçede değil, yabancı kökenli ya da birleşik kelimelerde bile genellikle geçerliliğini korur; çünkü “ön / art” ayrımı fonetik temelli bir özellik taşır. :contentReference[oaicite:7]{index=7}
Sonuç
Özetle, eğer “U ünlüsü art mı ön mü?” sorusunu dilbilimsel terminolojiyle soruyorsak, U kesinlikle art ünlü grubundadır. Türkçede /u/ sesi telaffuz edilirken dilin arka kısmı aktif hâle gelir; bu da onu ön damak ünlüsü yapan kriteri karşılamaz. “Kalın–ince” deyip kafa karıştırmak yerine, “art–ön” terimleriyle bakıldığında U’nun yeri nettir.
Ünlü uyumu, dilin akıcılığı ve eklerin uygun biçimde çekimlenmesi açısından temeldir, ve U’nun art ünlü olması bu uyumun işlemesi için gereklidir. Dolayısıyla U, dilin yapısal doğasına göre arka damak / art ünlüsüdür.
Anahtar kelimeler: Türkçede ünlüler, art ünlü, ön ünlü, U harfi, ünlü uyumu, kalın‑ince, arka damak, ön damak.
::contentReference[oaicite:8]{index=8}